İki yanaşma: Niyə Rusiya silah bazarlarında fiaskoya uğradı, Türkiyə isə uğurlu oldu?

Qaynarinfo xəbər verir ki, bu barədə "Re:Russia” layihəsinin analitik yazında deyilir.

SIPRI analitikləri yazır ki, Rusiya silah ixracı üçün son uğurlu il 2019-cu il olub, o zaman satış həcmi son 20 illə eyni səviyyədə olub. Lakin sonradan hər il sistematik şəkildə azalmağa başlayıb və 2023-cü ildə 2022-ci ilə nisbətən 52% az olduğu ortaya çıxıb. Əgər 2019-cu ildə Rusiya silahı 31 dövlətə tədarük edilibsə, 2023-cü ildə cəmi 12 ölkə Rusiya silahını alıb. Rusiya silahlarının alışı hər üç aparıcı idxalçı tərəfindən azaldılıb: Hindistan - 34%, Çin - 39%, Misir - 54% ( Rusiya silah ixracının üçdə ikisini təşkil edir). Vyetnam və Əlcəzair isə Rusiyadan silah alışını 80-90% azaldıblar. Ukraynadakı müharibə Rusiyanın uğurlu silah istehsalçısı kimi imicinə xələl gətirdi, onun müdafiə imkanlarını tükəndirdi, sanksiyalar isə onun texnoloji imkanlarını aşındırdı və satınalmaları zəhərli hala gətirdi. 

Beş il ərzində silah ixracını 1,5 dəfə artıran Fransa və İtaliya (+86%) ilə yanaşı, Türkiyə də bazarların yenidən formalaşdırılmasından faydalanan ölkədir: son beş ildə onun xarici silah tədarükü iki dəfə artıb.

Türkiyənin təcrübəsi xüsusi diqqətə layiqdir, çünki Fransa və İtaliyadan fərqli olaraq NATO üzvü olsa da, kifayət qədər müstəqil strategiya həyata keçirir. Üstəlik, onun hazırkı artımı qismən NATO tərəfdaşları tərəfindən ölkəyə tətbiq edilən sanksiyaların nəticəsidir. Türkiyə hərbi-sənaye kompleksinin uğurları 1970-ci illərin ortalarında inkişafı başlayan müdafiə qabiliyyətinin artırılması və özünün silah istehsalının artırılması planının həyata keçirilməsinin nəticəsidir. 1975-ci ildə Türkiyənin Kiprə hərbi müdaxiləsi səbəbindən müttəfiqlərlə münasibətlərin pisləşməsi fonunda ABŞ Konqresi Ankaraya silah tədarükünə embarqo qoydu (1978-ci ilə qədər qüvvədə olub), digər ölkələr də hərbi ixracata məhdudiyyətlər tətbiq etdi, məsələn, 1992-ci ildə Almaniya. Almaniya Beynəlxalq və Təhlükəsizlik Məsələləri İnstitutunun (SWP) analitik hesabatına görə, NATO-nun digər üzvləri ilə hərbi əməkdaşlığın azalması Ankaranın öz hərbi sənaye kompleksinin davamlı inkişafını təmin etməyi daha aktuallaşdırıb.

Ankara, SWP-nin hərbi-sənaye kompleksinin yenidən kalibrlənməsi adlandırdığı prosesə 1985-ci ildə vəzifəsi silahlı qüvvələrin istehsalı və modernləşdirilməsi proqramlarına investisiya qoymaq olan Müdafiə Sənayesi Agentliyinin (MSA) yaradılması ilə başladı. MSA-nın işinin əsas istiqaməti hərbi aviasiya sənayesinin inkişafı, o cümlədən qırıcı təyyarələrin, pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) və helikopterlərin layihələndirilməsi və istehsalı olub. 2022-ci ildə hərbi pilotsuz uçuş aparatların istehsalı və ixracı ilə məşğul olan dörd türk şirkəti – "Baykar”, "Aselsan”, TAI və "Roketsan” 5,5 milyard dollarlıq gəlirlə dünyanın 100 ən böyük silah istehsalçısı arasında yer alıb. Ən böyük uğuru 30 ölkəyə "Bayraktar TB2” hərbi pilotsuz uçuş aparatı tədarük edən PUA istehsalçısı "Baykar” əldə edib. 2021-ci ildən 2022-ci ilə qədər "Baykar” dövriyyəsini 94% artırıb və 2023-cü ildə Türkiyənin ən böyük silah ixracatçısı olub (xarici sifariş portfeli 1,76 milyard dollar təşkil edib). İstehsalçıların fikrincə, hazırda istehsal mərhələsində olan yeni nəsil TB3 pilotsuz uçuş aparatı 100% türk komponentlərindən hazırlanacaq.

Əgər 10 il əvvəl Türkiyənin silah ixracının ümumi həcmi 1,9 milyard dollar idisə, 2023-cü ildə artıq 5,5 milyard dollar təşkil edib ki, bu da Bayraktar TB2 pilotsuz uçan aparatlarının Suriya, İraq və Liviya da daxil olmaqla dünyanın müxtəlif silahlı münaqişələrində, eləcə də 2020-ci ildə Ermənistanla müharibə zamanı Azərbaycanda və 2022-ci ilin fevralında Ukraynada səmərəli istifadəsi ilə böyük rol oynayıb. Bu, Türkiyəyə NATO tərəfdaşları Albaniya, Rumıniya və Polşa ilə PUA-ların tədarükü üçün müqavilələr bağlamağa kömək edib. 2023-cü ildə Türkiyə Küveytlə TB2-nin tədarükü üçün 367 milyon dollar dəyərində müqavilələr imzalayıb, o cümlədən Səudiyyə Ərəbistanı ilə "Bayraktar Akıncı” pilotsuz uçuş aparatlarının tədarükü üçün 3 milyard dollardan çox dəyərində müqavilə imzalayıb ki, bu da Türkiyə hərbi sənaye kompleksinin tarixində ən böyük müdafiə müqaviləsi olub. Bundan əlavə, Türkiyə bu il ABŞ-a ən böyük artilleriya mərmisi tədarükçüsü ola bilər. 2025-ci ilə qədər Türkiyənin müdafiə şirkəti "Repkon”un istehsal xətlərinin ABŞ ordusunun ehtiyac duyduğu 155 mm-lik artilleriya mərmilərinin təxminən 30%-ni istehsal edəcəyi gözlənilir. Bu il isə Pentaqon Türkiyənin "Arca Defence” şirkətindən 116 min hazır sursat alıb.

Türkiyə yüksək texnologiyalı silahların tədarükündə öz yerini tutmaq niyyətindədir. Türkiyə şirkətləri Amerikanın köhnə F-16-ların donanmasını əvəz edə biləcək ölkənin ilk KAAN görünməz qırıcısını (onun istehsalında yalnız yerli komponentlərdən istifadə olunacaq) hazırlayır. Türkiyə həmçinin F-35 üçün nəzərdə tutulmuş, lakin sonradan TB3 pilotsuz uçuş aparatına uyğunlaşdıran ilk yüngül təyyarədaşıyan "TCG Anadolu” gəmisini artıq suya endirib və 2023-cü ildə Almaniyanın Leopard 1, Leopard 2, eləcə də ABŞ-ın M48 və M60 tanklarını əvəz etməli olan "Altay” tankını təqdim edib.

Türkiyə hökumətinə yaxın TRT World Araşdırma Mərkəzinin eksperti Burak Elmalı müdafiə sənayesini Türkiyənin xarici siyasətinin əsası adlandırır və onun fikrincə, Ankaraya "effektiv şəkildə milli maraqları və qlobal arenada strateji tarazlığı qorumağa imkan verir”. Onun fikrincə, Qərb müdafiə texnologiyalarının uğurlu əvəzlənməsi Ankaraya müttəfiqlərinin siyasi təzyiqindən qaçmağa imkan verdi. Nümunə kimi Burak Elmalı Türkiyənin Liviya müharibəsinə müdaxiləsini, 2020-ci il müharibəsi zamanı Azərbaycana dəstəyini, o cümlədən Moskva ilə açıq əlaqə kanallarını saxlayaraq Bayraktar TB2 PUA-larını Ukraynaya satılmasını göstərir ("Baykar" şirkəti hazırda Kiyev yaxınlığında TB2 və ya TB3 dronları istehsal edəcək zavod tikir).

Ərdoğan mahiyyət etibarı ilə Rusiyanın "xüsusi yol” tərəfdarlarının xəyal etdiyi "çoxqütblülük” siyasətini həyata keçirir, xarici siyasət suverenliyini artırır və eyni zamanda, izafi dəyərin "daxili” payının genişləndirilməsi əsasında beynəlxalq bazarlara və təchizat zəncirlərinə inteqrasiya edir. Rusiyadan fərqli olaraq, Türkiyə "blok təfəkkürü”nə deyil, çoxməqsədli maraqlar balansına diqqət yetirir. Rəcəb Tayyib Ərdoğan beynəlxalq liderliyin BMT Təhlükəsizlik Şurasının beş daimi üzvülüyünün genişlənməsini nəzərdə tutan "Dünya beşdən böyükdür” konsepsiyasını açıqlayıb. SWP qeyd edir ki, eyni zamanda Türkiyə NATO üzvü qalmaqla Səudiyyə Ərəbistanı ilə rəqabət aparır, Afrika ölkələri ilə əlaqələri genişləndirir və Çinin ərəb və körfəz bazarlarında dominant mövqeyinə getdikcə daha çox meydan oxuyur.

Bu siyasət ABŞ və Ankaranın NATO tərəfdaşları tərəfindən müəyyən müqavimətlə üzləşir. Ərdoğanın 2019-cu ildə Rusiyadan S-400 hava hücumundan müdafiə sistemini almaq qərarı ona gətirib çıxarıb ki, yeni nəsil F-35 qırıcılarının hazırlanmasında iştirak edən türk şirkətləri layihədən kənarlaşdırılıb və ciddi maliyyə itkiləri ilə üzləşib. 2021-ci ildə Ankara Vaşinqtondan 40 yeni nəsil F-16 qırıcısı və hazırkı döyüş donanması üçün 79 təkmilləşdirmə dəsti almağı xahiş edib, lakin bu tələb Konqres tərəfindən bloklanıb. Müqavilə yalnız Türkiyə parlamenti İsveçin 2024-cü ilin yanvarında NATO-ya daxil olmasını təsdiqlədikdən sonra təsdiqlənib. 2023-cü ilin noyabrında Ərdoğan Almaniya, İtaliya, İspaniya və Böyük Britaniya konsorsiumu tərəfindən istehsal olunan 40 Eurofighter Typhoon təyyarəsi almaq istəyini ifadə etdi, lakin müqavilə hələ də Roma və Berlin tərəfindən təsdiqlənməyib. 2019-cu ildə Suriyadakı münaqişə ilə əlaqədar Berlin Ankaraya hərbi silah satışını qadağan edib.

Bununla belə, Ərdoğan az qala münaqişəyə çevrilən bu ticarəti uğurla tarazlaşdırmağa, siyasi və iqtisadi məqsədəuyğunluq arasında tarazlıq da daxil olmaqla məqsədləri uğurla prioritetləşdirməyə nail olur. Bunu bir daha İsveçin NATO-ya daxil olması epizodu nümayiş etdirdi: türk müxalifətçilərinə sığınacaq verən Stokholma qarşı sırf siyasi iddialarla sövdələşməyə başlayan Ərdoğan daha sonra texnoloji və iqtisadi xarakterli bonuslar alaraq məsələni uğurla "mübadilə etdi”.